Дональд Трамп хоёр дахь удаагаа ерөнхийлөгчөөр сонгогдвол Америк авторитар дэглэмд шилжих вий гэж Ардчилсан намынхан эмээж байна. Тэдний санаа зоволт үндэслэлгүй зүйл ч биш. Трамп өөрөө ч энэ санааг бүрэн үгүйсгэдэггүй аж. Гэхдээ нөгөө талаасаа сандрах шаардлагагүй юм. Трамп дахин сонгогдлоо гэхэд бүрэн эрхийн дөрвөн жилийн хугацаа авторитар дэглэм тогтооход хүрэлцэхгүй.
Үүнийг Туркийн ерөнхийлөгч Эрдоганы засаглалаас тодхон харж болохыг “Politico” хуудас зүйрлэжээ. Эрдоган 20 жилийн турш Туркийн засгийн эрхийг гартаа барьж байна. Дарангуйллыг бий болгоход удаан хугацаа шаардагддаг болохыг эндээс харж болно.
Польш, Унгарт ч ялгаагүй. Либерал бус засгийн газартай орнуудад хууль дээдлэх ёсыг арилгахын тулд олон жил шаардагддаг. Ардчиллыг задлах тодорхой үе шат, үйл явц байдаг аж. Өөрчлөх хууль, задлах институцууд, эвслүүд байгуулах хэрэгтэй. Трампийн хувьд дор хаяж найман жилийн засаглал шаардлагатай гэж үзэж байна.
Трамп анхны бүрэн эрхийн хугацаандаа холбооны шүүгчдийг олон тоогоор томилж, Дээд шүүхийн эрх мэдлийн тэнцвэрийг алдагдуулснаас гадна “Make America Great Again” хөдөлгөөнтэй үзэл санааны хувьд нийцдэг хэвлэлүүдийг бодит эх сурвалж хэмээн сурталчилсан. Албан тушаалаа хүлээлгэж өгсөн хойноо ч тэр халдашгүй дархан эрхээ эдэлсээр л байв. Гэхдээ тэр АНУ-ын институци, хэвлэл мэдээлэл, шүүх засаглалыг бүхэлд нь хянах, цаашилбал, автократ дэглэмийг бий болгоход шаардлагатай нийгмийг бий болгох өдий байна.
Ихэнх либерал бус популистууд элитүүдийн хуйвалдааны эсрэг өрсөлдөж байгаа дүр эсгэдэг. Трампийн хувьд “Fox News” тэргүүтэй мэдээллийн бүхэл бүтэн экосистем энэ ажлыг нь хариуцдаг аж. Түүний асуудал бол бие даасан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд.
Үгэнд ордоггүй хэвлэл мэдээлэлтэй тэмцэхэд маш их хөдөлмөр шаардлагатай. Үүнийг Туркийн Сабах сонины жишээнээс харж болно. Сабах болон бусад сонины амыг таглахын тулд Эрдоган татварын алба, шүүхийг ашиглаж, олон нийтэд хандан сониныг бойкотлохыг хүртэл уриалсан. Улмаар сэтгүүлчдийг нь заналхийлж, эцэст нь хэвлэлийн удирдлагыг өөр хүмүүсийн гарт шилжүүлжээ. Сабахын дараа Туркийн засгийн газар бусад дуулгаваргүй хэвлэл мэдээлэлд анхаарал хандуулсан. Энэ бол хэвлэл мэдээллийн салбарыг хяналтдаа авах гэсэн Эрдоганы тэмцлийн эхлэл байв.
Эрдоган 2007-2017 он хүртэл бүхэл бүтэн арван жилийг зарцуулж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг өөрийн ойр дотныхондоо шилжүүлжээ.
Трамп Дээд шүүхийн эрх мэдлийн тэнцвэрийг өөрчилж, холбооны шүүхийн тогтолцоог өөрчлөхийн тулд 200 гаруй холбооны шүүгчийг томилсон. Тэр дундаа давж заалдах шатны шүүх болон дүүргийн шүүхэд асар олон тооны томилгоо хийжээ. Ингэснээр түүний бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад шүүгчдийн дөрөвний нэгээс илүү хувь нь Трампийн томилгооны хүмүүс болсон байв.
Гэхдээ энэ нь тийм ер бусын тохиолдол ч бас биш юм. АНУ-ын орчин цагийн түүхэнд хамгийн олон шүүгчийн томилгоог ерөнхийлөгч Рональд Рейган хийж байв. Гэвч энэ нь баруун жигүүрийн засаглалын бүтцийг бий болгоход хангалтгүй хэвээр байсан. Үүний нэгэн адил Трампийн томилгооныхон ч бас бүгд Трампийн хүссэнээр хөдлөөгүй юм.
Холбооны шүүгчдийн 800 гаруй орон тоо байгаагаас ердөө дөрөвний нэгийг нь Трамп томилсон. Байдены засаг захиргаанаас сул орон тоог багагүй нөхсөн.
АНУ-ын шүүх засаглалыг бүрэн хянах нь автократыг хүсч буй хүмүүсийн хувьд урт хугацааны сорилт юм. Шүүх эрх мэдэл нь Эрдоганы хувьд ч толгойн өвчин байжээ.
Трампийн дарангуйлалд хүрэх замыг удаашруулах бас нэгэн саад бол том хотууд тэрс үзэлтнүүд, либерал үнэт зүйлсийн түшиц газар болж гарч ирэх явдал юм. Трамп бол Америкийн хөдөө орон нутгийн нэр дэвшигч. 2016, 2020 онуудад тэр том хотууд гэхээсээ илүү жижиг хотуудад төвлөрч ажилласан.
Гэтэл 2019 онд Эрдоган орон нутгийн сонгуульд Туркийн бүх томоохон хотуудад ялагдсан түүхтэй.
Трамп бүрэн утгаараа дарангуйллын нийгмийг бүтээхгүй ч АНУ-ын нийгэм, ардчилалд асар их хохирол учруулж чадна гэж “Politico” хуудас онцлов. Либерал бус удирдагч сонгогдож, дарангуйлал тогтох хооронд эсэргүүцлийн хөдөлгөөн цэцэглэн хөгждөгийг Турк, Польш, Унгарын жишээнээс харж болох аж.
Үндсэндээ Трампийн өмнө хэвлэл мэдээлэл, хүнд суртал, томоохон хотууд болон шүүх эрх мэдэл гэсэн сорилтууд байна.
“Politico” хуудсанд нэгтгэснээр дарангуйлал айсуй гэж сандрах хэрэггүй. Мөлхөө авторитаризмтай тэмцэх хамгийн амжилттай арга бол сонгуулийн өмнө эвсэх, үр дүнтэй сөрөг хүчин байгуулах явдал гэжээ.
Эх сурвалж: POLITICO
